Chyba każdy słyszał sentencję „W zdrowym ciele zdrowy duch”. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę, że działa to również w drugą stronę – zdrowie psychiczne jest podstawą zdrowia fizycznego. W ostatnich latach coraz więcej mówi się zresztą o konieczności dbania nie tylko o swoje ciało, ale i o głowę. Pytanie: jak to zrobić?

Przede wszystkim warto dowiedzieć się, czym właściwie jest zdrowie psychiczne. Wbrew pozorom nie można go traktować zerojedynkowo, gdyż nie jest to tylko stan braku choroby (np. depresji czy zaburzeń lękowych). Już w latach 70. ubiegłego wieku amerykański socjolog Aaron Antonovsky stworzył teorię tzw. salutogenezy, zgodnie z którą – w dużym uproszczeniu – zdrowie nie jest jedynie przeciwnym biegunem zaburzenia, ale raczej pewnym kontinuum mieszczącym się między głęboką chorobą a absolutnym brakiem problemów i trudności, rozumianym jako pełne (i niemożliwe do osiągnięcia) zdrowie. Według Antonovsky’ego normalnym stanem człowieka jest dynamiczna – aczkolwiek chwiejna – równowaga. Nie ma zatem wyraźnej granicy, od której kończy się zdrowie, a zaczyna choroba. Ludzie nieustannie przemieszczają się na tym kontinuum, zaś poziom ich zdrowia zależy od szeregu czynników, takich jak: geny, osobowość, wiedza, otoczenie społeczne i wiele, wiele innych.

Kiedy zatem można powiedzieć, że dana osoba jest zdrowa? Najbardziej ogólną definicję zdrowia psychicznego dostarcza nam Światowa Organizacja Zdrowia. Według WHO jest to dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny, w którym jednostka realizuje swoje możliwości, potrafi poradzić sobie z różnorodnymi sytuacjami życiowymi, jest w stanie uczestniczyć w życiu społecznym oraz produktywnie pracować. A zatem osoba zdrowa jest nie tylko w dobrym stanie psychofizycznym. Zdrowie psychiczne przejawia się bowiem również w zdolności do rozwoju i samorealizacji, poczuciu własnej wartości, braniu odpowiedzialności za swoje życie (zarówno za sukcesy, jak i porażki) oraz zaangażowaniu w relacje społeczne i pracę. Człowiek, który osiągnął dobrostan, postrzega swoje życie pozytywnie, czerpie z niego radość i satysfakcję, a także potrafi radzić sobie z wyzwaniami.
Psycholożka Carol Ryff, specjalizująca się w temacie dobrostanu psychicznego, wyróżniła dodatkowo sześć wymiarów, które opisują pozytywne (a więc zdrowe) funkcjonowanie: cel i sens życia (przekonanie o jego wartości), autonomię (postępowanie w zgodzie ze sobą), osobisty wzrost (pełną realizację swojego potencjału), panowanie nad otoczeniem (w kontekście radzenia sobie z życiowymi wydarzeniami), pozytywne (silne i długotrwałe) relacje oraz samoakceptację (obejmującą znajomość własnych możliwości i ograniczeń).

Tyle teoria. Rosnąca liczba osób, które zgłaszają się do gabinetów psychologów, psychoterapeutów, psychiatrów czy lekarzy pierwszego kontaktu, ponieważ poszukują pomocy w odzyskaniu zdrowia psychicznego, najlepiej świadczy o tym, że dbanie o psychikę bywa równie trudne (a niekiedy nawet trudniejsze) co troszczenie się o ciało. Jak pokazują dane statystyczne i prognozy, różnego rodzaju zaburzenia zdrowia psychicznego są nasilającym się problemem na całym świecie.
Niestety, tak jak nie ma jednego przepisu na utrzymanie w zdrowiu ciała, nie istnieje uniwersalna recepta na dobrostan psychiczny. Psychologowie od lat głowią się nad tym, jakie czynniki sprzyjają zdrowiu psychicznego. Na podstawie dziesiątków badań prowadzonych na całym świecie udało im się zidentyfikować pięć cech, które – niezależnie od naszego wieku, płci, statusu materialnego i miejsca pochodzenia – wspierają nasz dobrostan. Są to: zdolność do przeżywania miłości, ciekawość, wdzięczność, nadzieja oraz witalność. (Niektórzy uzupełniają tę listę również o znajomość samego siebie). Co więcej, zdecydowana większość ludzi posiada co najmniej jedną z nich! Sam ten fakt nie jest jednak gwarantem zachowania dobrego zdrowia psychicznego. Dobra wiadomość jest za to taka, że każdy z nas może się o nie zatroszczyć, przestrzegając zasad tzw. higieny psychicznej.

Jakie to zasady? Cóż, wiele z nich pokrywa się z zaleceniami dotyczącymi zachowania zdrowia fizycznego (w końcu „w zdrowym ciele…”).
Po pierwsze, należy znajdować czas na odpoczynek i odpowiednio długi sen. Choć może wydawać się to banalne, to sen stanowi jedną z najbardziej podstawowych potrzeb naszego organizmu. I choć zapotrzebowanie na nocny odpoczynek jest kwestią indywidualną, to dla większości osób optymalna długość snu mieści się w przedziale 6–9 godzin na dobę.

Kolejną kwestią jest racjonalna, zbilansowana dieta, która dostarczy energii do działania, oraz unikanie używek. Nie tylko alkohol, papierosy i narkotyki, ale również np. zawarta w kawie czy napojach energetyzujących kofeina znacząco wpływają na pracę organizmu. Kolejnym – nomen omen – krokiem do zdrowia psychicznego jest regularna aktywność fizyczna. WHO zaleca, by osoby dorosłe wykonywały tygodniowo 150–300 minut aktywności o umiarkowanej intensywności bądź 75–150 minut o dużej intensywności, ale zasadniczo jakakolwiek aktywność fizyczna jest lepsza niż żadna.
Jednak zdrowie fizyczne to nie wszystko. Niezwykle istotne dla naszego dobrostanu są bowiem również silne i pozytywne relacje z innymi ludźmi, a także z samym sobą. Dostrzeganie, a następnie nazywanie oraz wyrażanie swoich emocji przychodzi z trudem niektórym osobom (np. tym, które od dzieciństwa były uczone ich tłumienia i przemilczania lub których uczucia bagatelizowano), jednak ma olbrzymie znaczenie dla zdrowia psychicznego. Ostatecznie emocje informują nas o naszych potrzebach – spełnionych lub nie. Mogą nam też dać znać, kiedy potrzebujemy dodatkowego wsparcia ze strony specjalisty. Powyższe zalecenia są bowiem swoistą profilaktyką zdrowia psychicznego. Jednak kiedy pojawia się choroba, konieczna może się okazać pomoc z zewnątrz. Warto z niej skorzystać, gdy objawy obniżonego nastroju lub innych zaburzeń utrzymują się długo i nasilają z czasem, towarzyszą im problemy ze snem, gorszy apetyt, trudności z wykonywaniem codziennych czynności itp.

Irena Heszen, Helena Sęk, Psychologia zdrowia, PWN, Warszawa 2012.

Carol D. Ryff, Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being, „Journal of Personality and Social Psychology” 57 (6): 1069–1081.

Ewa Trzebińska, Psychologia pozytywna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

World Health Organization Promoting mental health: concepts. Emerging evidence, practice (Summary Report), WHO Genewa 2004.

Czym jest zdrowie psychiczne i jak o nie zadbać? Już oficjalna definicja wskazuje, że nie jest to jedynie stan braku choroby. Według WHO zdrowie psychiczne stanowi kontinuum i obejmuje dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny człowieka. Osoba zdrowa jest zatem nie tylko w dobrym stanie, ale też postrzega swoje życie pozytywnie, czerpie z niego radość i satysfakcję, realizuje własne możliwości oraz potrafi radzić sobie z wyzwaniami. Nie istnieje uniwersalna recepta na dobrostan, choć psychologowie wyznaczyli cechy sprzyjające zdrowiu psychicznemu, takie jak: zdolność do przeżywania miłości, wdzięczność, ciekawość, nadzieja, witalność oraz znajomość samego siebie. Każdy jest jednak w stanie zatroszczyć się o swoje zdrowie psychiczne, stosując tzw. higienę psychiczną, na którą składa się dbanie o zdrowie fizyczne (zbilansowana dieta, aktywność fizyczna, dobry sen), relacje z innymi oraz poczucie własnej wartości.